Dzień Pamięci Ofiar Obu Totalitaryzmów na Warmii i Mazurach

18 stycznia 2021 roku, uchwałą sejmiku województwa warmińsko-mazurskiego, obchodzony będzie po raz pierwszy Dzień Pamięci Ofiar Obu Totalitaryzmów na Warmii i Mazurach.

Pojęciem „totalitaryzm” określa się system rządów, oraz wspierającą go ideologię, charakterystyczny dla XX-wiecznych państw, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe szły w parze z rozczarowaniem do demokracji, jej kryzysem lub niedostatkiem. W tym sensie totalitaryzm jest uważany za skrajną i specyficzną postać rządów autorytarnych (autorytaryzm), nowoczesną odmianę tyranii i despotyzmu zapewniającą rządzącym o wiele skuteczniejszą kontrolę społeczeństwa.

Pojęcie „totalitaryzm”, wprowadzone 1925 przez ideologów włoskich faszyzmu (G. Gentile, B. Mussolini) i używane początkowo wymiennie z bardzo ogólnikowym pojęciem „totalizm”, wzbudziło szersze zainteresowanie dopiero wtedy, gdy dostrzeżono strukturalne podobieństwa między państwami faszystowskimi i komunistycznymi: oficjalna, obowiązująca wszystkich ideologia, głosząca radykalne zerwanie z przeszłością, permanentną rewolucję i „wykuwanie” człowieka nowego typu; cenzura i centralnie kierowana propaganda; całkowite podporządkowanie sobie przez państwo zatomizowanego społeczeństwa poddawanego nieustannej mobilizacji; rządy monopartii; terror na ogromną skalę przy pomocy tajnej policji; wyraźnie zdefiniowany wróg wewnętrzny i zewnętrzny; sterowane poparcie społeczne; monumentalizm w sztuce, połączony z wrogością do form uznanych za zdegenerowane i z nihilistycznym lub bardzo wybiórczym stosunkiem do tradycji.

Pomimo znacznych różnic między typami państw totalitarnych (korporacjonizm w faszyzmie; rola rasizmu, szowinizmu, skrajnego nacjonalizmu i antysemityzmu w nazizmie III Rzeszy; nacjonalizacja własności, walka klasowa i uniwersalistyczne hasła ideologiczne w komunizmie sowieckim i krajów znajdujących się w sowieckiej strefie wpływów), uderzające analogie między nimi pozwalają na wyodrębnienie totalitarnego systemu sprawowania władzy. Od tradycyjnych rządów autokratycznych lub dyktatorskich różni totalitaryzm nie tylko ideologicznie nadbudowa oraz skala zinstytucjonalizowanego terroru, lecz przede wszystkim posługiwanie się nowoczesną techniką i organizacją pracy, bez której niezbędny dla totalitaryzmu stopień kontroli nad społeczeństwem byłby nieosiągalny.

Totalitaryzm bywa wyjaśniany jako militaryzacja życia publicznego w imię podniesienia skuteczności rządzenia, nawiązująca do rozwiązań z czasów I wojny światowej. Z punktu widzenia psychologii społecznej upatruje się w nim (E. Fromm, H. Arendt) przejaw charakterystycznej dla nowoczesnych społeczeństw masowych „ucieczki od wolności” bądź pustki duchowej w wyniku zeświecczenia. Pod wpływem krytyki (głównie w latach 60. i 70.) zarzucającej zwolennikom teorii totalitaryzmu ideologiczną tendencyjność, nowsze ujęcia odchodzą od pierwotnej tezy Z. Brzezińskiego i C. Friedricha, sugerującej niezmienność, nieodwracalność i jednolitość totalitaryzmu; pozostawiają miejsce na ewolucję, niestabilność, a nawet elementy pluralizmu. Towarzyszy temu tendencja do ograniczania stosowania pojęcia „totalitaryzm” tylko do krajów komunistycznych w epoce rządów J. Stalina i jego satelickich odpowiedników w tym okresie.

W znaczeniu potocznym oznacza on przeciwieństwo pluralizmu w polityce, życiu społecznym, kulturze, sposobie myślenia. W tym znaczeniu totalitaryzm jest cechą przypisywaną społeczeństwom, grupom społecznym lub jednostkom niezależnie od istniejącej formy rządów. Źródłem poglądów, postaw i zachowań totalitarnych, manifestujących wrogość do wszelkiej różnorodności oraz negujących potrzebę autonomii jakiejkolwiek sfery życia, mogą być, oprócz ideologii, również predyspozycje własne (np. koncepcja osobowości autorytarnej E. Fromma i Th. Adorno). Zjawisko totalitaryzmu analizowały wybitne dzieła literatury XX w., m.in.: My J. Zamiatina, Kolonia karna F. Kafki, Rok 1984 G. Orwella, Inny świat G. Herlinga-Grudzinskiego, Mój wiek A. Wata, Archipelag Gułag A. Sołżenicyna, Władca much W.G. Goldinga.

(Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/totalitaryzm;4010281.html)

Oba systemy totalitarne – nazizm i komunizm – odcisnęły swoje piętno również na historii Warmii i Mazur, a zatem i Ełku. O czasach nazistowskich w naszym mieście opowiada film zrealizowany przez Muzeum Historyczne w Ełku na podstawie książki Michała Olszewskiego i Rafała Żytyńca „Ełk. Spacerownik po mieście niezwykłym”. Film jest dostępny na kanale YouTube Muzeum pod linkiem: https://youtu.be/cfe7k_Aemsg

Ciemną kartą historii naszego miasta są również czasy stalinowskie. O nich opowiada również film zrealizowany na podstawie wspomnianego wyżej „Spacerownika”: https://youtu.be/MlrJIKGATuk

Zapraszamy do oglądania i dzielenia się swoimi spostrzeżeniami.